Aandacht voor semantiek is onmisbaar voor een rechtmatige en rechtvaardige digitale overheid
Content
Hoe breng je nieuwe of veranderde wet- en regelgeving wendbaar, efficiënt en zonder misinterpretaties tot uitvoering? Het sleutelwoord in dat vraagstuk is volgens juridisch adviseur Mariette Lokin (Belastingdienst) semantiek.
Grijs gebied
De letter van de wet volgen klinkt helder genoeg. Ondubbelzinnig. Zwart-wit. Maar als je niet oppast, verzand je bij de betekenis van die letters, symbolen en woorden toch in een grijs gebied waar misinterpretaties op de loer liggen. In een semantische hindernisbaan vol barrières tussen de verschillende talen van de juristen, uitvoeringsexperts, informatie deskundigen en programmeurs die de wetgeving in de uitvoering moeten brengen. Denk aan de oproep voor aangifte inkomstenbelasting die in januari op je mat valt en de uiteindelijke berekening van je inkomstenbelasting, allebei praktische doorvertalingen van wet- en regelgeving.
Aanpak Wendbare Wetsuitvoering
Daarom werkt Mariette Lokin, juridisch adviseur bij de concerndirectie IV & Databeheersing van de Belastingdienst, mee aan ‘Wendbare Wetsuitvoering’. Onder die noemer heeft de Belastingdienst de afgelopen jaren een aanpak ontwikkeld om nieuwe of veranderde wet- en regelgeving wendbaarder en zonder ruis te vertalen naar de uitvoering. Een belangrijk onderdeel van de aanpak is Wetsanalyse, om in een vroeg stadium te komen tot kraakheldere taal, voor iedereen die met de wet- en regelgeving moet gaan werken.
Een voorbeeld uit het verleden laat mooi zien wat deze methode kan voorkomen. Mariette: ‘We gaan even een paar jaar terug in de tijd. Om het mensen makkelijker te maken, was voor het kindgebonden budget de wetgeving zo bedacht dat ouders die een periode geen recht hebben gehad op de toeslag omdat ze boven de inkomensgrens zaten, niet opnieuw een aanvraag hoefden te doen als ze weer ónder de inkomensgrens kwamen. Wij zouden dat met behulp van beschikbare gegevens signaleren en de toeslag herstarten.
Dat was in de wetgeving zo geformuleerd dat bij zo’n inkomensverandering ‘geacht werd een aanvraag te zijn gedaan’.
Een jurist zou dat met zijn of haar begrip van de juridische taal uit de formuleringen van de wet gehaald hebben. Maar nu bleef hij onopgemerkt. Door deze misinterpretatie is de wet zo geïmplementeerd dat burgers zélf opnieuw de aanvraag moesten doen. Dat is allemaal hersteld. Wie hierdoor de toeslag was misgelopen, kreeg hem met terugwerkende kracht.Maar achteraf herstellen kost veel tijd en je wil het natuurlijk meteen goed doen voor de burgers die die steun nodig hebben. Onze methode helpt daarbij.
Schotten weghalen, samen duiden
Een belangrijk element uit de methode is dan ook multidisciplinair samenwerken. In een vroeg stadium gaat een team intensief aan de slag met de doorvertaling. In dat team zijn alle disciplines vertegenwoordigd die verantwoordelijk zijn voor de implementatie van de nieuwe wet- of regelgeving. Juristen, informatiespecialisten en programmeurs. ‘Collega’s die normaal gesproken ver van elkaar af zitten, gaan samen in gesprek over de exacte betekenis en bedoeling van de wet- en regelgeving. En als ze het eens zijn, en ze dat beschreven hebben in een speciale ‘taal’ die nog wel voor mensen te lezen en begrijpen is, komt niemand daar ook meer aan. Dát is hoe het in de machines terechtkomt.’
Daar gaat een heel proces aan vooraf. Een proces van het zichtbaar maken van de structuur in de wetgeving, de juridische ‘grammatica’ identificeren. Een proces van formuleringen en daarbij behorende eigenschappen duiden en ze waar nodig is aanscherpen. Mariette:
Soms zie je bijvoorbeeld dat voor hetzelfde begrip verschillende formuleringen gebruikt worden. Of juist voor verschillende begrippen eenzelfde formulering.
Een proces van nauwkeurig in kaart brengen wat er nou écht staat en hoe dat zich vertaalt in beslisregels, rekenregels en allerlei gegevenscomponenten die de Belastingdienst in zijn ICT nodig heeft.
Beter verantwoorden
Uiteindelijk legt het team de betekenis van de wetgeving en het uitvoeringsbeleid overzichtelijk en samenhangend vast in een model. Daarin wordt continu een link gelegd met de democratisch vastgestelde wetgeving. Elke beslissing of berekening is daarop terug te voeren: dit gegeven komt uit dát artikel van díé wet. ‘De transparantie en uitlegbaarheid die deze methode geeft is belangrijk voor het vertrouwen van burgers’, stelt Mariette. ‘Het maakt dat we de rechtmatigheid van de doorvertaling van de wet- en regelgeving naar de uitvoering beter kunnen verantwoorden. Zeker in een tijd waarin veel aandacht is voor algoritmes en geautomatiseerde besluitvoering bij de overheid, is dat essentieel voor een goed functionerende overheid.’
Die duidelijke links zorgen er ook voor dat de Belastingdienst zelf beter 'in control' is op het gebied van softwarebeheer. ‘Doordat inzichtelijk is hoe alles in en rondom een wet met elkaar samenhangt, kunnen we als iets in die wetgeving verandert makkelijker bepalen wat dat betekent voor hoe we die verandering moeten laten landen in onze systemen’, legt Mariette uit. Dat geeft ook de nodige wendbaarheid, geeft ze aan. ‘Alleen al in het jaarlijkse Belastingplan zitten soms wel 50 maatregelen. Die allemaal doorvoeren, zodat we bijvoorbeeld de juiste berekeningen maken en mensen de juiste brieven krijgen, is een enorme operatie. En het moet snel gebeuren. Er wordt veel van de Belastingdienst verwacht.’
Breder belang dan Belastingdienst
Een veelgemaakte kanttekening bij deze methode is dat zo’n analyse veel te tijdrovend zou zijn. Maar daarmee maakt Mariette korte metten:
Het is een verschuiving van de tijdsbesteding. In plaats van achteraf tijd kwijt zijn aan fouten herstellen, kun je het beter vooraf zorgvuldig doen.
Al deze voordelen van de methodiek Wendbare Wetsuitvoering en het niet te onderschatten belang van semantiek, gelden niet alleen voor de Belastingdienst. Daarom doet het Mariette goed om te zien dat Forum Standaardisatie semantiek, onder meer door een werkconferentie over het onderwerp, weer prominent op de agenda zet.
‘Voor waar wij mee bezig zijn, waren nog nauwelijks open standaarden’, licht ze toe. ‘Wij hebben eigenlijk zelf een semantische standaard ontwikkeld. Ik zou het mooi vinden als dit uiteindelijk kan worden doorontwikkeld tot open standaard. En tot die tijd is mijn boodschap aan collega’s van medeoverheden: aandacht voor semantiek is onmisbaar voor een rechtmatige en rechtvaardige digitale overheid. Dus ga er in alle lagen van de organisatie mee aan de slag en bied er ruimte voor.’
Nieuwsgierig naar deze methodiek? Laat het ons weten op info@forumstandaardisatie.nl