Oplegnotitie open standaarden, lijsten 12 februari 2025

Vergadering: Forum Standaardisatie woensdag 12 februari 2025

Agendapunt:  4

Documentnummer:  FS-20250212.4

Aan: Forum Standaardisatie

Van: Stuurgroep Open Standaarden

Datum: 24 januari 2024

Versie: 1.00

Bijlagen: FS-20250212.4A-Rapport-evaluatie-StUF
FS-20250212.4C-Forumadvies-IPv6-verduidelijking-toepassingsgebied
 FS-20250212.4D-rapport-verkorte-versiewijzigingen-beheer-lijst-open- standaarden

Rechten: CC0 publieke domeinverklaring

Ter besluitvorming

4A. Aanbevelingen evaluatieonderzoek StUF (2024) opvolgen, voor waarborgen kwaliteit ‘Pas toe of leg uit’-lijst

[Bijlage: FS-20250212.4A-rapport-evaluatie-StUF]

Standaard Uitwisseling Formaat (StUF) – sinds 12 november 2008 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst – is een in XML beschreven berichtenstandaard in gebruik binnen de Nederlandse overheid, met name door gemeenten, om gegevens tussen verschillende systemen en (basis)registraties uit te wisselen. StUF heeft in zijn lange bestaansgeschiedenis te maken gehad met ontwikkelingen die van invloed waren en zijn op toepassing ervan. De evaluatie van de standaard in 2019 duidde de opkomst van JSON ten koste van XML en de verschuiving naar nieuwe architecturen zoals Common Ground en Haal Centraal met invloed op de toepassing van StUF. De evaluatie van 2024 geeft duiding aan de transitie van StUF naar alternatieven, waaronder API’s, en welke gevolgen dit heeft voor het draagvlak, het geformuleerde toepassingsgebied en de ‘Pas toe of leg uit’-status van de standaard.

Samenvatting en advies

De Stuurgroep open standaarden adviseert het Forum Standaardisatie om StUF te blijven verplichten aan de overheid (‘Pas toe of leg uit’-verplichting). Ook adviseert de Stuurgroep als volgt opvolging te geven aan de uitkomsten van de evaluatie:

1. aan Forum Standaardisatie om VNG communicatief te ondersteunen (via de eigen website zoals op StUF | Forum Standaardisatie) bij het door VNG opstellen van een toelichting op de strategie en roadmap voor de transitie van StUF naar alternatieven, waaronder API's inclusief een verwijzing naar de standaarden die daarbij aan de orde zijn.
2. aan VNG te verzoeken om binnen zes maanden te bepalen en aan het Forum Standaardisatie terug te koppelen of (delen van) StUF verplicht moet(en) (blijven) worden gesteld ('Pas toe of leg uit') en/of moet(en) worden aanbevolen aan de overheid en het herzien van het functioneel toepassingsgebied (door middel van een toetsingsprocedure) daarbij noodzakelijk is.

Belang van de standaard: betere gegevensuitwisseling

StUF bevordert de efficiëntere en betrouwbaardere uitwisseling van administratieve basisgegevens binnen de overheid, waardoor burgers en bedrijven sneller en beter worden geholpen, kosten worden bespaard en samenwerking tussen overheidsorganisaties wordt gestroomlijnd. Dit draagt bij aan transparantie, innovatie en een meer klantgerichte dienstverlening.

Conclusies en aanbevelingen uit de evaluatie 

Conclusies uit het rapport zijn dat het huidige toepassingsgebied van StUF niet meer passend is, de toegevoegde waarde ter discussie staat en het draagvlak afneemt. Het beheer van StUF is een aandachtspunt: de doorontwikkeling is stopgezet en experts uiten zorgen over de continuïteit van het beheer. Daarmee staat de 'Pas toe of leg uit'-status ter discussie. Experts hebben uiteenlopende meningen over de wenselijkheid van het verplicht (blijven) stellen van StUF.

Hieruit volgen de aanbevelingen aan VNG Realisatie om een strategie en roadmap op te stellen voor de transitie van StUF naar alternatieven (waaronder API’s) en een toetsingsprocedure aan te vragen bij het Forum Standaardisatie voor het herzien van het functioneel toepassingsgebied. Tot slot worden VNG Realisatie en het Forum Standaardisatie aanbevolen om te achterhalen hoe de transitie en het al dan niet gebruik van de bijbehorende standaarden duidelijk gecommuniceerd kan worden aan gebruikers.

Hoe is het proces verlopen? 

Het Forum Standaardisatie heeft op 13 december 2023 groen licht gegeven om StUF uit het domein ‘Uitwisselingsfundament’ te evalueren. Het doel van dit onderzoek is om de kwaliteit van de informatie op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst te waarborgen.

Onderzoeksbureau InnoValor Advies (Innovalor) is medio 2024 gestart met het onderzoek. InnoValor heeft in overleg met het bureau een lijst met experts opgesteld. Focus lag daarbij op het betrekken van verschillende rollen die in aanraking komen met de standaard: de beheerder, de eindgebruiker en de softwareleverancier (samen: experts) die in hun werk met de standaard te maken hebben. De evaluatiecriteria (zie paragraaf 1.3.2) zijn hierbij als leidraad gebruikt.

De onderzoekers hebben aanbevelingen opgesteld op basis van analyse van de interviews. Uitkomsten van de interviews, de analyses en de aanbevelingen zijn opgetekend in één evaluatierapport. De uitwerking van de evaluatie is in twee rondes gedeeld met dossierhouders en opdrachtgever ter review. Op 16 januari 2025 heeft InnoValor het evaluatierapport aan het bureau opgeleverd. 

Achtergrond

Het Forum Standaardisatie evalueert jaarlijks een of meerdere standaarden op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst om de kwaliteit van de informatie op de lijst te waarborgen. Het onderzoek richt zich met name op de huidige relevantie van de standaard, het functioneel toepassingsgebied, het beheer en de stand van zaken rond de adoptie van de standaard.

StUF staat sinds 12 november 2008 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst. In 2019 is in het kader van regulier onderhoud van de ‘Pas toe of leg uit’-lijst StUF geëvalueerd in hoeverre deze nog actueel was. De belangrijkste bevindingen toen waren onder andere de opkomst van JSON ten koste van XML (waar StUF op is gebaseerd) en de verschuiving naar nieuwe architecturen zoals Common Ground en Haal Centraal met invloed op de toepassing van StUF. Het Forum besloot tot een volledig exportonderzoek van de standaard, maar dit kreeg geen opvolging. Eind 2023 besloot het Forum om de standaard in 2024 opnieuw te evalueren en daarin ook de transitie van StUF naar nieuwe op API-principes gebaseerde standaarden mee te nemen.

4B. GWSW selecteren voor evaluatieonderzoek (2025), voor waarborgen kwaliteit ‘pas toe of leg uit’-lijst

[Bijlage: geen]

Vraag aan Forum Standaardisatie om in te stemmen met het volgende advies:

evalueren in 2025 van de ‘Pas toe of leg uit’-standaard Gegevenswoordenboek Stedelijk Water (GWSW), voor het uniform vastleggen, uitwisselen en hergebruiken van gegevens in het stedelijke waterbeheer (betere gegevensuitwisseling).

Aanleiding

De lijsten open standaarden vormen een belangrijk instrument van het Forum Standaardisatie om de onderlinge samenwerking van overheden te bevorderen. Daarom is het van belang om de kwaliteit van de informatie op die lijsten te waarborgen. Het Forum Standaardisatie evalueert daarvoor jaarlijks een of meerdere standaarden. Het onderzoek richt zich met name op de huidige relevantie van de standaard, het functioneel toepassingsgebied, het beheer en de stand van zaken rond de adoptie van de standaard.

Advies

De Stuurgroep Open Standaarden adviseert het Forum Standaardisatie om in 2025 GWSW te evalueren voor het waarborgen van de kwaliteit van de ‘Pas toe of leg uit’-lijst.

GWSW is een woordenboek over systemen en processen op het gebied van stedelijk (afval)waterbeheer, zoals stedelijk wateren en riolering. Door scherp afgesproken termen en begrippen te gebruiken, kan informatie makkelijk en foutloos tussen gemeenten, waterschappen en bedrijven worden uitgewisseld. En dat is belangrijk om in control te zijn. Dankzij GWSW kunnen kwalitatieve beslissingen genomen worden over waterbeheer in steden.

Hoe is het proces verlopen? 

De volgende criteria worden toegepast om standaarden te selecteren voor het onderzoek: 

1. Staat de standaard
   1. vier jaar of langer op de ‘pas toe of leg uit’-lijst (i.e. 2020 of ouder)
   2. en is deze in de tussentijd niet getoetst (bijvoorbeeld voor een nieuwe versie)?
2. Voldoet de standaard nog volledig aan de vier criteria voor opname op de 'pas toe of leg uit'-lijst?
3. Zijn er signalen van gebruikers dat het draagvlak onder druk staat?
4. Hebben er zich relevante (markt)ontwikkeling voorgedaan met betrekking tot de standaard of de toepassing ervan?
5. Is het toepassingsgebied van de standaard nog relevant en duidelijk? 

Op basis van selectiecriterium ‘a’ heeft het bureau in het van najaar 2024 een long list van mogelijk te evalueren standaarden opgesteld. Het bureau heeft vervolgens de standaarden op de long list beoordeeld op de overige vier criteria en een short list opgesteld van standaarden geschikt voor evaluatie in 2025. Over deze standaarden heeft een tweede selectieronde plaatsgevonden, waarna GWSW aan de Stuurgroep is voorgedragen voor evaluatie.

Geselecteerde standaard

Op basis van de bovengenoemde criteria heeft de Stuurgroep de onderstaande standaard geselecteerd voor evaluatie in 2025:

Betere gegevensuitwisseling

• GWSW

GWSW staat sinds 23 maart 2020 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst. Sinds 12 mei 2021 kent beheerorganisatie Stichting RIONED het predicaat ‘uitstekend beheer’ voor deze standaard. Nieuwe versies van deze standaard worden twee keer per jaar vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen Datastandaarden. Daardoor is GWSW tussentijds niet getoetst (criterium voor evaluatie). Evaluatie is een geschikt middel om de huidige versie te schouwen. Stichting RIONED heeft haar medewerking toegezegd.

GWSW staat bij het Forum Standaardisatie met de standaarden Aquo-standaard, SIKB0101 en SIKB0102 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst ingedeeld in het domein Schoon water en beschermde bodem. GWSW is een belangrijk onderdeel van dit domein. Het Informatiehuis Water (IHW) (beheerder van de Aquo-standaard), de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB) (beheerder van SIKB0101 en SIKB0102) en Stichting RIONED hebben in de loop der jaren hun standaarden steeds verder op elkaar afgestemd en geharmoniseerd. (Delen van) deze standaarden zijn ook gebaseerd op de standaard NEN 3610 in beheer bij Geonovum. Om deze ontwikkelingen organisatorisch te voorzien hebben de partijen het beheer van hun standaarden middels een samenwerkingsovereenkomst ondergebracht bij het Centraal College van Deskundigen Datastandaarden.

Het Forum Standaardisatie heeft het domein Schoon water en beschermde bodem geëvalueerd in 2022 zonder GWSW, omdat deze standaard toen niet voldeed aan criterium ‘Staat de standaard vier jaar of langer op de ‘pas toe of leg uit’-lijst (i.e. 2018 of ouder). Nu ruim vier jaar later voldoet GWSW wel aan dit criterium. Als een logisch vervolg en aansluiting op de evaluatie van 2022 en in lijn met de toenemende focus op ontwikkelingen in het water- en bodembeheer (klimaatverandering en -adaptatie, energietransitie en de bouwopgave) is het nu een zeer geschikt moment om de (toekomstbestendigheid van de) ‘Pas toe of leg uit’-status van GWSW te evalueren. De evaluatie kan onderzoeken of er signalen zijn van gebruikers die wijzen op een afnemend draagvlak voor de standaard. Daarnaast kan het onderzoek de samenhang met nieuwe, op API-principes gebaseerde (linked data) standaarden in het gegevenslandschap en de samenhang met de Aquo-standaard, SIKB0101, SIKB0102 en eventuele andere gerelateerde standaarden zoals het Informatiemodel Beheer Openbare Ruimte (IMBOR) van het Kennisplatform CROW nader bekijken. Tot slot kan de opvolging van de additionele adviezen ten aanzien van de adoptie van de standaard van 23 maart 2020 worden beschouwd. 

Tot slot

Naast de mogelijke evaluatie van GWSW vindt in 2025 bij afdoende capaciteit en budget de evaluatie van het cluster documentstandaarden PDF (NEN-ISO) en ODF plaats, conform besluitvorming van het Forum Standaardisatie op 13 december 2023. PDF (NEN-ISO) is een format voor de uitwisseling van documenten waarvan de paginaopmaak vastligt. ODF maakt het mogelijk om bewerkbare documenten uit te wisselen die voor bewerking niet afhankelijk zijn van een bepaalde leverancier of applicatie (meer toegang en openbaarheid).

4C. IPv6 verduidelijking functioneel toepassingsgebied (Forumadvies)

[Bijlage: FS-20250212.4C-Forumadvies-IPv6-verduidelijking-toepassingsgebied]

Sinds 2010 staat IPv6 in combinatie met IPv4 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst. Begin 2020 is een evaluatieonderzoek van IPv6 en IPv4 uitgevoerd. Op basis van de aanbevelingen uit dit onderzoek heeft het Forum Standaardisatie op 6 mei 2020 ingestemd met het starten van een procedure voor het verduidelijken van het functioneel toepassingsgebied van IPv6 en IPv4. Een desbetreffende adoptievraag uit najaar 2023 was een directe aanleiding om uitvoering te geven aan de aanbeveling uit de evaluatie. 

Vraag aan Forum Standaardisatie om in te stemmen met het volgende advies aan het OBDO:

Het functioneel toepassingsgebied voor IPv6 op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst van het Forum Standaardisatie te verduidelijken.

Het huidige functioneel toepassingsgebied is:

“IPv6 en IPv4 moeten in combinatie (‘dual stack’) worden toegepast op communicatie tussen toepassingen in (een) netwerk(en).”

Het voorgestelde functioneel toepassingsgebied voor IPv6 is:

“IPv6 moet op digitale diensten en op netwerken en apparaten worden toegepast. Dit betekent ten eerste dat digitale diensten, zoals websites en e-mailservers, bereikbaar moeten zijn via IPv6. Ten tweede betekent dit dat netwerken IPv6 moeten aanbieden en dat apparaten zo moeten worden geconfigureerd dat IPv6 wordt gebruikt indien aangeboden. In veel gevallen zal het vanwege interoperabiliteit noodzakelijk blijven om naast IPv6 ook IPv4 toe te passen.”

Daarbij wordt geadviseerd de benaming op de ‘Pas toe of leg uit’-lijst te verduidelijken en te wijzigen van “IPv6 en IPv4” naar “IPv6”.

4D. Hogere actualiteit van lijst open standaarden: verkorte procedure versiewijzigingen

[ Bijlage: FS-20250212.4D-rapport-verkorte-toetsingsprocedure-versiewijziging]

Het verkorten van de toetsingsprocedure bij een nieuwe versie van een standaard draagt eraan bij dat nieuwe versies van standaarden sneller verplicht (‘Pas toe of leg uit’) of aanbevolen zijn voor de overheid. Dit stimuleert de adoptie van standaarden, verhoogt de kwaliteit van informatievoorziening van de lijst open standaarden en verbetert de onderlinge samenwerking van overheden.

Vraag aan Forum Standaardisatie om:

1. in te stemmen met aanpassingen van de toetsingsprocedure (verkorte procedure) voor versiewijzigingen van standaarden met de introductie van de volgende mechanismen:
   1. het toekennen van een predicaat ‘Erkende Nederlandse Intermediair’  aan een Nederlandse intermediaire organisatie in het geval van een standaard met een internationale beheerorganisatie;
      1. vereenvoudigen van het doorvoeren van zogenoemde kleine versiewijzigingen op basis van de impact van de versiewijziging
2. in te stemmen met het implementeren van de aanpassingen door het Bureau Forum Standaardisatie. Dit betreft: implementeren in de werkprocessen van Bureau Forum Standaardisatie, afstemmen met de relevante overleggremia voor bestuurlijke besluitvorming (in casu OBDO), en bijwerken van relevante documentatie rond de toetsingsprocedure.

3. Aanleiding voor aanpassingen van de toetsingsprocedure

Nieuwe versies van standaarden volgen elkaar in hoger tempo op. Ook zijn de wijzigingen in standaarden inhoudelijk niet altijd even ingrijpend, zeker als het gaat om standaarden met kort-cyclisch verloop. De toetsingsprocedure na een aanmelding of wijziging van een standaard borgt de zorgvuldigheid voor het Forum Standaardisatie bij het verplichten of aanbevelen van een standaard aan de overheid.

Niet elke versiewijziging van een standaard is dermate ingrijpend dat hiervoor de volledige keten van bestuurlijke besluitvorming nodig is (Forum Standaardisatie en Overheidsbreed Beleidsoverleg Digitale Overheid). Daarnaast loopt de lijst open standaarden achter op de actualiteit. Immers, een toetsingsprocedure voor een versiewijziging kost zodanig tijd, dat het risico ontstaat dat het gat tussen release van een nieuwe versie van een standaard en aanduiding ervan op de lijst open standaarden eerder groter dan kleiner wordt. Ook vraagt het doorlopen van de toetsingsprocedure om een zodanige inspanning van een indiener waardoor een indiener kan besluiten niet iedere nieuwe versie van de standaard aan te melden voor de lijst.

Het Bureau Forum Standaardisatie (BFS) heeft daarom een onderzoek laten uitvoeren om de actualiteit van standaarden (versies) op de lijst open standaarden te verbeteren binnen de zorgvuldigheid van de open toetsingsprocedure van het Forum Standaardisatie en met behoud van de bestuurlijke legitimiteit. De volgende twee mechanismen zijn onderzocht:

1. (een equivalent van) het toekennen van een predicaat ‘uitstekend beheer’ aan een Nederlandse intermediaire organisatie in het geval van een standaard met een internationale beheerorganisatie;
2. het vereenvoudigen van het doorvoeren van zogenoemde kleine versiewijzigingen op basis van de impact van de versiewijziging 

Een verkorte toetsingsprocedure is ook te zien als een oproep tot de community om de standaard te laten leven. Het verkorten van de toetsingsprocedure kan de beweging in gang zetten dat alle nieuwe versies direct worden aangemeld bij de lijst open standaarden. Dit leidt tot meer adoptie van standaarden en een betere samenwerking van overheden.

2. Consequenties aanpassing toetsingsprocedure 

Het verkorten van de toetsingsprocedure voor versiewijzigingen van standaarden op de lijst heeft consequenties op een aantal gebieden.

1. Lijst open standaarden

De verkorte procedure treedt in werking bij elke nieuwe aanmelding van een versiewijziging van een standaard. Het verkorten van de toetsingsprocedure betekent dus niet dat alle standaarden op de lijst open standaarden een hertoets ondergaan. 

2. Aanpassing in de besluitvormingslijn

De verkorte procedure voor kleine versiewijzigingen van standaarden volgens mechanisme 2 betekent een verschuiving in de besluitvormingslijn.

Vaststelling van kleine versiewijzigingen vindt volgens dit advies plaats door het Forum Standaardisatie in plaats van door het Overheidsbreed Beleidsoverleg Digitale Overheid (OBDO); het OBDO wordt geïnformeerd over deze kleine versiewijzigingen. Het Forum Standaardisatie dient dus het mandaat te krijgen van het OBDO om in het geval van kleine versiewijziging de besluitvorming op zich te nemen. 

3. Consequentie per mechanisme

Voor de twee afzonderlijke mechanismes geldt het onderstaande:

1. predicaat ‘uitstekend beheer’ voor een Nederlandse intermediair (‘Erkende Nederlandse Intermediair’)

Dit mechanisme gaat uit van toekennen van predicaat ‘Erkende Nederlandse Intermediair’  (bij geschiktheid) aan een Nederlandse intermediair (bv. Geonovum) bij een internationale standaard (bv. OGC APIstandaarden) met een internationale beheerorganisatie (bv. Open Geospatial Consortium). Hierdoor hoeft niet meer elke versiewijziging van een internationale standaard opnieuw getoetst te worden. Dit predicaat ‘Erkende Nederlandse Intermediair’ is gebaseerd op de principes van het bestaande predicaat ‘uitstekend beheer’ voor Nederlandse beheerorganisaties van standaarden.

Het verkorten van de toetsingsprocedure via dit mechanisme houdt niet in dat het Forum Standaardisatie zelf de rol op zich neemt van een Nederlandse intermediair. Het Forum Standaardisatie stimuleert wel de komst van Nederlandse intermediairs, zoals via de toetsingsprocedures.

2. vereenvoudigen van doorvoeren van kleine versiewijzigingen

Centraal bij dit mechanisme staat de impact van een versiewijziging. Dit mechanisme maakt gebruik van principes van semantic versioning, namelijk het principe van een major of minor wijziging. De verkorte procedure gebruikt de impact van major wijziging en van een minor wijziging bij wijze van beoordelingskader om te bepalen hoe de opeenvolgende toetsingsprocedure ingericht wordt.

Het is niet zo dat het Forum Standaardisatie semantic versioning afdwingt bij beheerorganisaties. Door te werken met een beoordelingskader op basis van impact is de verkorte procedure generiek toepasbaar op versieaanduidingen van standaarden die werken volgens verschillende systematieken, zoals via een generieke versienummering 1.3.5, via Recommendations van W3C, of via RFC’s (Requests for Comments) van IETF. 

3. Hoe is het proces verlopen?

Het Forum Standaardisatie heeft op 27 september 2023 ingestemd met het laten onderzoeken van mechanismes om kleine wijzigingen te kunnen doorvoeren op de lijst open standaarden.

Het Bureau Forum Standaardisatie (BFS) heeft Onderzoeksbureau InnoValor Advies op 7 november 2023 de opdracht gegeven het onderzoek uit te voeren. InnoValor Advies heeft in overleg met het Bureau Forum Standaardisatie een lijst met experts opgesteld. InnoValor heeft eigen onderzoek uitgevoerd en interviews gehouden met de experts.

De uitwerking van het onderzoek is in twee rondes gedeeld met dossierhouders en opdrachtgevers van BFS ter review. In samenwerking met BFS heeft het onderzoeksbureau vervolgens een vertaling gemaakt van de uitkomsten van het onderzoek naar implementatie ervan voor de toetsingsprocedure. Op 12 augustus 2024 heet InnoValor Advies beide onderdelen (onderzoek en vertaling naar implementatie) opgeleverd in één onderzoeksrapport aan BFS.

Tot slot blijkt uit onderzoek van BFS dat het Forum Standaardisatie zelf de mogelijkheid heeft om de toetsingsprocedure voor het verplichten of aanbevelen van een standaard aan te passen zonder dat aanvullende besluitvorming hierover door andere overleggremia nodig is.